Đề xuất một số chỉ số giáo dục góp phần cải thiện sự sẵn sàng cho cách mạng công nghiệp 4.0 của Việt Nam

Nhóm Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) mới công bố một báo cáo đánh giá khả năng sẵn sàng cho cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0[1].

Theo Dự án Country Readiness "sẵn sàng" được coi là khả năng tận dụng các cơ hội sản xuất trong tương lai, giảm thiểu rủi ro và thách thức, đồng thời linh hoạt đáp ứng các cú sốc có thể có (chưa biết trước) trong tương lai của một quốc gia.

Dự án tập trung chẩn đoán khả năng sẵn sàng cho tương lai hơn là đánh giá hiệu quả sản xuất trong hiện tại, hơn nữa, xem xét mức độ sẵn sàng trung bình của quốc gia, không chỉ ở các khu vực có năng suất cao nhất. Các kết quả từ phân tích định lượng (sử dụng dữ liệu quốc gia có sẵn và khảo sát trực tiếp) và những hiểu biết định tính của các chuyên gia từ những hoạt động tham gia của quốc gia tại Ấn Độ, Mêhicô, Nhật Bản, Hàn Quốc, Liên bang Nga, Nam Phi và 06 nước ASEAN.

Bài viết sau tập trung vào hai nội dung chính, đó là: Phương pháp luận về tính toán “Sự sẵn sàng sản xuất tương lai’; và Đề xuất một số chỉ số nguồn nhân lực mà ngành Giáo dục Việt Nam cần tập trung cải thiện để góp phần nâng cao sự sẵn sàng sản xuất tương lại của quốc gia.

1. Phương pháp luận về tính toán ‘Sự sẵn sàng sản xuất tương lai’

Phần này tóm lược cách thức mà VEF đã sử dụng để tính toán  điểm số chẩn đoán sự sẵn sàng sản xuất tương lai của một quốc gia

1.1. Khung chẩn đoán ‘Sự sẵn sàng sản xuất tương lai’

Dự án Country Readiness xây dựng Khung chẩn đoán khả năng sẵn sàng cho sản xuất tương lai của mỗi quốc gia gồm hai hợp phần là “Nền tảng sản xuất” (Structure Production) và “Năng lực chủ động của sản xuất” (Drivers of Production) (xem hình 1):

a) Hợp phần Nền tảng sản xuất

Nền tảng sản xuất của quốc gia phụ thuộc vào quyết định chiến lược của quốc gia trong việc ưu tiên phát triển các ngành nông nghiệp, khai thác mỏ, công nghiệp và dịch vụ. Nền tảng sản xuất được phản ánh bởi hai yếu tố là “sự phức tạp” và “quy mô” của cơ sở sản xuất hiện tại của quốc gia. Quốc gia nào có cấu trúc sản xuất phức tạp và qui mô lớn hôm nay sẽ sẵn sàng hơn cho tương lai vì họ đã có cơ sở để triển khai CMCN 4.0. Trong đó:

• Tính phức tạp: đánh giá sự pha trộn và tính độc đáo của sản phẩm mà một quốc gia có thể thực hiện nhờ vào khối lượng tri thức trong nền kinh tế và cách thức mà những tri thức được kết hợp.

• Quy mô: đánh giá tổng sản lượng sản xuất trong nước (giá trị sản xuất gia tăng) cũng như tầm quan trọng của sản xuất trong nền kinh tế quốc gia (tỷ trọng % giá trị sản xuất gia tăng vào GDP).

b) Hợp phần Năng lực chủ động của sản xuất

Khung đánh giá tính năng động của nền sản xuất gồm 6 yếu tố then chốt, giúp đất nước có thể tận dụng công nghệ mới và cơ hội cho sản xuất tương lai, đó là: Công nghệ và Sáng kiến, Nguồn nhân lực, Thương mại và đầu tư toàn cầu, Khung thể chế, Nguồn lực bền vững và Môi trường nhu cầu. Quốc gia nào hoạt động tốt các yếu tố này được coi là “sẵn sàng hơn” bởi sự kết hợp của các yếu tố sẽ cho phép áp dụng và phổ biến công nghệ để đẩy nhanh việc chuyển đổi hệ thống sản xuất. Ở đó:

• Công nghệ và đổi mới (Technology & innovation): đánh giá mức độ tiên tiến, an toàn và kết nối của cơ sở hạ tầng ICT để hỗ trợ việc áp dụng các công nghệ mới trong sản xuất; đánh giá khả năng thúc đẩy đổi mới và thương mại hóa các sáng kiến ​ tiềm năng ứng dụng sản xuất.

• Nguồn nhân lực (Human capital): đánh giá khả năng quốc gia đáp ứng những thay đổi thị trường lao động sản xuất trong quá trình CMCN 4.0 (vừa xem xét khả năng của lực lượng lao động hiện tại, vừa xem xét khả năng phát triển các kỹ năng, năng lực cho lực lượng lao động tương lai của quốc gia).

 • Thương mại và đầu tư toàn cầu (Global Trade & Investment): đánh giá sự tham gia của quốc gia vào hệ thống thương mại quốc tế nhằm tạo điều kiện cho việc trao đổi sản phẩm, tri ​​thức, công nghệ, và thiết lập mối liên kết toàn cầu; đo lường sự sẵn có về nguồn lực tài chính để đầu tư phát triển sản xuất, chất lượng của cơ sở hạ tầng để cho phép sản xuất.

• Khung thể chế (Institutional Framework): đánh giá hiệu quả của các thể chế, quy tắc và quy định của chính phủ đối với việc phát triển công nghệ mới, kinh doanh và sản xuất tiên tiến.

• Tài nguyên bền vững (Sustainable Resources): đánh giá tác động của sản xuất đối với môi trường (bao gồm việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên và các nguồn năng lượng thay thế).

 • Môi trường nhu cầu (Demand Environment): đánh giá nhu cầu của quốc gia về quy mô sản xuất; đo lường sự tinh vi của cơ sở người tiêu dùng, vì điều này có thể thúc đẩy hoạt động kinh doanh đa dạng và các sản phẩm mới.

Hình dưới đây thể hiện các đặc tính cụ thể của mỗi yếu tố nói trên. Có thể thấy, đặc tính phát triển “Lực lượng lao động tương lai” có liên quan trực tiếp đến giáo dục:

Để có thể đánh giá được khả năng sẵn sàng cho CMCN 4.0, mỗi đặc tính lại tiếp tục được cụ thể hóa thành những chỉ số, với tổng cộng 59 chỉ số được xem như có thể đại diện cho sự sẵn sàng của một quốc gia cho nền sản xuất tương lai.

1.2. Thang điểm chuẩn hóa, trọng số

Điểm cho mỗi chỉ số, đặc tính, yếu tố, và mỗi hợp phần cũng như tổng điểm của tính năng động và nền tảng sản xuất đều được đo theo thang điểm 0-10 (với giá trị lý tưởng tối đa  là 10). Các chỉ số đơn được chuẩn hóa bằng cách sử dụng cách tiếp cận tối thiểu, biến giá trị của các chỉ số thành các điểm từ 0 đến 10. Những điểm chuẩn hóa này có thể kết hợp để tạo điểm tổng hợp.

Trong trường hợp giá trị điểm cao hơn tương ứng với sự tồi tệ hơn (ví dụ như rác thải), các chỉ số này sẽ được chuẩn hóa sao cho 10 luôn luôn phù hợp với kết quả lý tưởng. Có những chỉ số, giá trị lý tưởng không nhất thiết phải tương ứng với giá trị lớn nhất (hoặc nhỏ nhất) của thực tế quốc gia.

Mỗi hợp phần “Nền tảng sản xuất” và “Năng lực chủ động của nền sản xuất” có trọng số như nhau. Tính phức tạp có trọng lượng lớn hơn Quy mô trong Nền tảng sản xuất. Các yếu tố của hợp phần “Năng lực chủ động của nền sản xuất” cũng có trọng số khác nhau, xuất phát từ tầm quan trọng tổng thể của chúng đến sự phức tạp về kinh tế.

1.3. Phân nhóm quốc gia

WEF phân tích các yếu tố trên và gộp thành 2 hợp phần định hình một quốc gia là nền tảng sản xuất (lớn hay nhỏ) và năng lực chủ động trong sản xuất (cao hay thấp). Một hệ tọa độ gốc (5,7; 5,7) đã giúp phân chia thành 4 nhóm quốc gia:

- Lãnh đạo (Leading): nền tảng sản xuất lớn và năng lực chủ động sản xuất cao;

- Tiềm năng cao (High Potential): nền tảng sản xuất nhỏ và năng lực chủ động sản xuất cao;

- Di sản (Legacy): nền tảng sản xuất lớn và năng lực chủ động sản xuất thấp;

- Chớm nở (Nascent): nền tảng sản xuất nhỏ và năng lực chủ động trong sản xuất thấp.

Mô tả phân nhóm này cho 100 quốc gia cho thấy Việt Nam thuộc nhóm Chớm nở:

Hình 3.1 là bản đồ sắp xếp vị trí của 75 quốc gia về tính sẵn sàng cho CMCN 4.0 theo 4 nhóm phân loại nói trên. Vị trí của Việt Nam thể hiện là điểm (4,96; 4,93).

Điểm và thứ hạng cụ thể của từng yếu tố của Việt Nam thống kê ở bảng 1 dưới đây, với các trọng số của từng yếu tố trong hợp phần “Năng lực chủ động của nền sản xuất”:

Bảng 1. Trọng số, thứ hạng, điểm số các yếu tố của tính sẵn sàng cho CMCM 4.0

1.4. Các chỉ số nguồn nhân lực

Trong các yếu tố nói trên, “Nguồn nhân lực” là một yếu tố được hình thành và phát triển chủ yếu và trực tiếp từ ngành giáo dục và đào tạo. Tổng cộng có 17 chỉ số về nguồn nhân lực, được phân chia thành 3 nhóm: (i) lực lượng lao động hiện tại, (ii) gìn giữ lực lượng lao động tương lai, và (ii) kết quả đầu ra của giáo dục. Bảng 2 mô tả khái niệm, cách tính toán và cách thu thập dữ liệu cho từng chỉ số này.

Bảng 2. Phương pháp thu thập dữ liệu và tính toán các chỉ số nguồn nhân lực

2. Đề xuất một số chỉ số nguồn nhân lực cần cải thiện đối với giáo dục và đào tạo

Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể tập trung cải thiện phần lớn trong 17 chỉ số nói trên để góp phần nâng cao tính sẵn sàng cho CMCN 4.0 của nền sản xuất. Bảng 3 liệt kê các chỉ số liên quan đến giáo dục (có liệt kê điểm đánh giá và xếp hạng năm 2018 của WEF để dễ đối chiếu) và đề xuất cách cải thiện các chỉ số này trong tương lai.

Bảng 3. Đề xuất cách cải thiện chỉ số nguồn nhân lực thuộc quản lý của ngành Giáo dục

Nhiều chỉ số trong bảng trên dự kiến là thuộc bộ chỉ số phát triển giáo dục địa phương, sẽ được nghiên cứu cụ thể trong đề tài Xây dựng bộ công cụ đánh giá sự phát triển giáo dục và đào tạo của địa phương, mã  KHGD/16-20.ĐT.013, ví dụ:

• Nhóm chỉ số về năng lực quản lý giáo dục cấp địa phương (tham chiếu chuẩn cán bộ quản lý, chuẩn hiệu trưởng) bao gồm chỉ số: 3.16;
• Nhóm chỉ số về năng lực thực hiện giáo dục cấp cơ sở giáo dục (tham chiếu chuẩn nghề nghiệp, chuẩn hiệu trưởng) bao gồm các chỉ số: 3.06; 3.13; 3.14;
• Nhóm chỉ số về các điều kiện của địa phương (tham chiếu chuẩn cơ sở vật chất, nhà trường,...) bao gồm các chỉ số: 3.01; 3.03; 3.04; 3.08; 3.12;
• Nhóm chỉ số về các đầu ra và kết quả đầu ra (tham chiếu chuẩn chương trình) bao gồm các chỉ số: 3.09; 3.10;

Nhóm chỉ số về một số mục tiêu phát triển bền vững sẽ bao gồm chỉ số: 3.05;

[1] WEF. Readiness for the Future of Production Report 2018, the World Economic Forum’s System Initiative on Shaping the Future of Production